توجه به مباحث اخلاقی لازمه تأثیرگذاری روحانیت | حوزه نبود انقلاب منحرف می شد

اشاره: درس اخلاق تاریخی طولانی در زندگی بشر دارد؛ انبیا و اولیای خداوند متعال همواره در صدد راهنمایی مردم به سمت حق و حقیقت بوده‌اند و در این راه توجه به اخلاق را بر خود و دیگر مؤمنان فرض می‌دانسته‌اند.

دین مبین اسلام نیز که اکمل ادیان تاریخ بشر است به این مهم توجه داشته است؛ تعریف اخلاق دارای گستره وسیعی است اما آن را هرگونه تعریف کنیم، آیات قرآن سرشار از این تعالیم است؛ نبی مکرم اسلام و ائمه اطهار (س) نیز آموزه‌ها و توصیه‌های بسیاری درباره اخلاق داشته‌اند.

درس اخلاق که در حوزه‌های علمیه مورد توجه فقها، فلاسفه و دیگر دانشمندان علوم مختلف اسلامی بوده است، به تازگی با قوت دوباره‌ای پیگیری می‌شود؛ تدریس این درس در سال‌های گذشته با افول مواجه بود، اما مراجع تقلید و علمای دیگر با قوت پا به این میدان گذاشته‌اند تا به تقویت این بعد از شخصیت روحانیان و دیگر اقشار جامعه کمک کنند.

طلاب که مبلغان دین هستند باید برای انتقال معارف اسلامی با اخلاق اسلامی آشنا باشند تا در امر تبلیغ موفقیت بیشتری کسب کنند و باعث شناخته شدن دین مبین اسلام با چهره‌ای دیگرگون نشوند.

خبرنگار سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا درباره جزییات ساماندهی دروس اخلاق با حجت‌الاسلام والمسلمین حمید ملکی معاون تهذیب حوزه‌های علمیه به گفت‌وگو نشسته است که حاصل آن تقدیم می شود.

رسا ـ با توجه به اینکه معاونت تهذیب حوزه‌های علمیه توجه بیشتری را به دروس اخلاق مبذول داشته است خدمت حضرتعالی رسیدیم، بنابراین به عنوان اولین پرسش می‌خواهیم که درباره چرایی پرداختن به بحث‌های اخلاقی برایمان بفرمایید.

حوزه علمیه امتداد حوزه انبیا، پیامبر و ائمه اطهار (س) است؛ علما وارثان انبیاء یعنی ادامه دهنده راه، روش، مسلک و سبک زندگی انبیا و اولیا هستند؛ به استناد «انما بعثت لاتمم مکارم الاخلاق» اساس بعثت پیامبر اخلاق است؛ ازاین‌رو معتقد هستیم که اساس حوزه‌ها بر اخلاق و معنویت است و علم، حکمت و دانش در خدمت اخلاق است.

اخلاق وسیله‌ای برای رسیدن به کمالات معنوی و اخلاقی انسان است، ازاین‌رو شما پیشینه اخلاق زمان پیامبر و قبل از آن یعنی زمان همه انبیا است که در روش، منش و دعوتشان بر اساس معنویت و اخلاق بوده است.

از زمان تأسیس حوزه علمیه قم، مرحوم حضرت آیت‌الله حائری یزدی، اساتید حوزه قبل از شروع درس، با ذکر توسل، قرائت آیه‌ای از قرآن یا بیان روایتی به عنوان تبرک اخلاق را به شاگردان خود درس می‌دادند؛ کلام اهل بیت عصمت و طهارت، نور است و هر جا کلام ائمه عصمت و طهارت خوانده شود آنجا نورانی می‌شود.

اگر حوزه‌های علمیه از این فضا فاصله بگیرند، به همان اندازه از تأثیرگذاری شان کاسته می‌شود؛ اگر حوزه‌های علمیه به مباحث اخلاقی و معنوی اهمیت دهند، به همان اندازه در تأثیرگذاری مؤثر است؛ به خاطر دارم که از سال‌ها قبل یعنی حدود سال 1362 که به عنوان یک طلبه مبتدی وارد حوزه علمیه قم شدم، درس اخلاق‌های متعددی در قم وجود داشت.

دروس اخلاق حضرات آیات بهاء الدینی، مشکینی، مظاهری، احمدی میانجی و شخصیت‌هایی اینچنین در روزها و شب‌های مختلف برگزار می‌شد و طلبه‌ها از این دروس استفاده می‌کردند و سیراب می‌شدند؛ در هر زمان چنین دروس اخلاقی باید وجود داشته باشد، یعنی افرادی در سطح مراجع و بعد از آن‌ها مجتهدان و حتی فضلای عالم و عامل حوزه باید به این مهم بپردازند.

رسا ـ درباره جزییات ساماندهی دروس اخلاق توضیحاتی بفرمایید؟ این برنامه با چه هدفی انجام می‌شود؟

در راستای برپایی این دروس، از سال قبل از سوی معاونت تهذیب حوزه محضر خیلی از بزرگان رسیدیم و خواهش کردیم که درس اخلاق در سطح مراجع شروع شود؛ این بزرگواران نیز بنده پروری کردند و علاوه بر اینکه شاگردان خود را از مباحث فقهی و اصولی بهره‌مند می‌کردند، دروس اخلاقی را نیز تشکیل دادند.

از سال قبل درس اخلاق‌هایی وجود داشت که رسانه‌ای نبود یا اطلاع‌رسانی آن‌ها ضعیف بود؛ این درس‌ها را شناسایی کردیم؛ برای مثال درس اخلاق حضرت آیت‌الله مکارم شیرازی که در مدرسه علمیه امام کاظم (ع) برگزار می‌شود و در هر جلسه بیش از هزار و پانصد نفر شرکت می‌کنند؛ این جلسات که به صورت خانوادگی برگزار می‌شود فضای معنوی جالبی دارد که دیدنی است؛ خانواده‌ها با بچه‌های شان تشریف می‌آورند؛ برای فرزندانشان مهد کودک آماده شده است، آن‌ها در مهد یک سری آموزش‌ها را می‌بینند و مادرها با آرامش از صحبت‌های حضرت آیت‌الله مکارم شیرازی استفاده می‌کنند.

در کنار این جلسات درس مهارت‌های زندگی نیز ارائه می‌شود که خانواده‌ها با این مهارت‌های خانواده نیز آشنا می‌شوند؛ در کنار این مهارت‌ها مشاوره خصوصی وجود دارد که مشاوره خصوصی خانوادگی هم از دیگر خدمات حاشیه‌ای این جلسات است.

درس اخلاق حضرت آیت‌الله سبحانی نیز روزهای پنجشنبه ساعت هشت صبح در پردیسان در مؤسسه امام صادق (ع) برگزار می‌شود که از آن نیز استقبال خوبی می‌شود.

حضرت آیت‌الله جوادی آملی پنجشنبه‌ها ظهر درس اخلاق خود را برگزار می‌کند؛ این جلسات روزهای پنجشنبه ظهر در بنیاد اسراء برای عموم برگزار می‌شود؛ ما پیگیر هستیم که این درس اخلاق شب‌های جمعه در مرکز شهر، اطراف حرم یا مسجد اعظم برای ایشان برگزار شود، اما تاکنون موفق نشده‌ایم.

درس اخلاق آیت‌الله مصباح یزدی سال‌هاست در خیابان صفائیه دفتر مقام معظم رهبری روزهای چهارشنبه بعد از نماز مغرب و عشا برگزار می‌شود و جمعیت بسیاری به صورت خانوادگی در آن شرکت می‌کنند. درس اخلاق حضرت آیت‌الله خرازی روزهای سه‌شنبه بعد از نماز عشاء در فیضیه هست.

همچنین درس اخلاق حضرت آیت‌الله استادی در مدرسه فیضیه روزهای پنجشنبه ساعت ده برگزار می‌شود؛ برگزاری درس اخلاق در فیضیه از سنت‌های حسنه این مدرسه علمیه است؛ مرحوم حضرت آیت‌الله حائری درس اخلاق فیضیه را بر عهده داشت، قبل از وی حضرت آیت‌الله عراقچی همدانی و پیش از وی حضرت آیت‌الله اشتهاردی این درس اخلاق را برگزار می‌کردند. این درس سال‌ها بود که تعطیل شده بود؛ بنابراین از حضرت آیت‌الله استادی تقاضا کردیم که این درس را در مدرسه فیضیه احیا کنند؛ ایشان نیز روزهای پنجشنبه ساعت ده تا یازده درس اخلاق را در مدرسه فیضیه برگزار می‌کند.

درس اخلاق حضرت آیت‌الله شب زنده‌دار نیز در مؤسسه فقهی بقیة‌الله در خیابان معلم، کوچه 21 روزهای سه‌شنبه بعد از نماز مغرب و عشا برگزار می‌شود؛ پس از اطلاع‌رسانی از این درس اخلاق بر تعداد شرکت کنندگان در این جلسه بسیار افزوده شده است؛ امیدواریم به دلیل تعداد بالای شرکت کنندگان در این جلسات بتوانیم مکان برگزاری آن‌ها را تغییر دهیم.

جمع‌بندی صحبت بیان شده این است که هر جا تذکر، توصیه و موعظه بیشتر باشد، توجه به خدا بیشتر است؛ هر جا توجه به خدا بیشتر باشد، خیر، برکت، صفا، صمیمیت، رشد و تعالی بیشتر است؛ هرجا این تذکر، توصیه و موعظه کمتر باشد، تاریکی و غفلت بیشتر است؛ هرجا که غفلت باشد، برکت، خیر، صفا و صمیمیت وجود نخواهد داشت.

رسا ـ حضور در جلسات درس اخلاق چه تاثیری در روحیه افراد دارد؟

همه عزیزان دانشگاه، آموزش و پرورش، دبیرستان‌ها، بازار باید از درس‌های اخلاق استفاده کنند و اخلاق‌مدار باشند؛ یک سال در تهران شاگرد مرحوم حضرت آیت‌الله مجتهدی بودم، به یاد دارم که بازاری‌ها هم به مدرسه وی می‌آمدند و از درس اخلاق این عالم ربانی استفاده می‌کردند؛ همه باید خود را در معرض تذکرات و موعظه‌ها قرار دهیم تا خوابمان نبرد.

تذکر و موعظه باعث می‌شود که قبل از اینکه سر انسان به سنگ لحد بخورد بیدار شود و این واجب و ضروری است، همانطور که خداوند متعال در قرآن فرموده است «ای پیامبر به مؤمنان تذکر بده، مؤمنان از تذکر استفاده می‌کنند و این تذکر برای مؤمنان مفید است»؛ مفید بودنش به این دلیل است که از فرو رفتن مؤمنان در خواب غفلت جلوگیری می‌شود.

رسا ـ بجز این جلسات که بعضی از قبل وجود داشته و تقویت و بعضی به درخواست شما آغاز شده است، در این زمینه فعالیت دیگری داشته‌اید؟

از سال قبل معاونت تهذیب از بیش از هفتاد نفر از بزرگان حوزه مانند حضرات آیات مؤمن، شب زنده‌دار، مقتدایی، بوشهری و مانند این شخصیت‌ها خواهش کرده‌ایم که اگر درباره تقویت اخلاق و معنویت در حوزه توصیه و نکته‌ای دارند بفرمایند؛ همه این افراد بالاتفاق به دو نکته اشاره می‌کردند؛ در نکته اول تأکید می‌کردند مسأله اخلاق، جلسات اخلاقی و توصیه‌های اخلاقی باید بیشتر شود و دوم اینکه در کلاس‌های دیگری غیر از دروس اخلاق نیز به اخلاق توجه شود.

حضرت آیت‌الله صلواتی می‌فرمودند «من از استادم حضرت آیت‌الله العظمی بروجردی شنیدم که می‌فرمودند درس اخلاق لازم و خوب است، اما از آن مهم‌تر غافل نشدن اساتید در درس‌های دیگر حوزوی از تذکرات اخلاقی است». یعنی در درس‌های فقه، اصول، خارج فقه و خارج اصول باید به اخلاق توجه شود؛ مسأله تربیت باید در کنار تعلیم وجود داشته باشد؛ حضرت آیت‌الله صلواتی فرمودند که این را به همه اساتید برسانید که فقط درس علمی ندهند بلکه در ضمن درس با رفتار، گفتار و تذکراتشان به مسأله تربیت و اخلاق هم توجه کنند.

یکی از توصیه‌های مقام معظم رهبری در سفر به قم این بود که اساتید قبل از درس خود یک حدیث از ائمه عصمت و طهارت بخوانند و جلسه را به کلام نورانی ایشان منور کنند؛ خیلی از اساتید هم این دغدغه را داشتند و خیلی‌ها تازه شروع کرده‌اند و ابتدای درس خود تذکرات اخلاقی به شاگردان خود می‌دهند؛ بنده تقاضا دارم که حتی آن استادانی که صرف یا نحو می‌گویند، چه رسد به آن‌ها که فقه، اصول و خارج تدریس می‌کند از مسأله تربیت و تذکرات اخلاقی غافل نشوند و طلبه‌های خود را در مباحث تربیتی سیراب کنند.

رسا ـ با توسعه فضای مجازی دغدغه ها درباره تاثیر این فضا در افول مباحث اخلاقی نیز فزونی یافته است؛ آیا این آسیب متوجه طلاب حوزه‌های علمیه نیز بوده است؟

یک نگاه این است که با گذشت زمان و پیشرفت تکنولوژی فضای دیجیتال دقیق، عمیق و وسیع می‌شود، اعتقادات فرهنگ‌های قومی و خرد مردم جهان در معرض نابودی قرار می‌گیرد؛ غرب با آن فرهنگ اومانیستی، برهنگی و ضد انسانی خود سعی دارد فرهنگ واحدی بسازد و خرده فرهنگ‌ها را از بین ببرد و کدخدای دهکده‌ای شود که یک فرهنگ و یک کدخدا دارد. این آرزویی است که شیطان از زمان حضرت آدم تا الان داشته است.

اما قرآن این نوید را می‌دهد که اگر زمین تا آسمان از تباهی و گناه پر شود، انسان‌هایی که بخواهند سالم می‌ماند؛ یا ایها الذین آمنوا علیکم انفسکم، لا یضرکم من ضل اذا هدیتم، یعنی اگر شما مراقب خود باشید، تمام کسانی که گمراه شده‌اند و دنبال گمراه کردن هستند، نمی‌توانند به شما آسیب برسانند و شما را از دین، اعتقادات، فرهنگ و ارزش‌هایتان خارج کنند؛ این یک اصل است.

بنابراین اگر خود را به قرآن بسپاریم و در معرض آیات، تذکرات و توصیه‌های قرآن قرار دهیم دیگر هیچ خطری ما را تهدید نمی‌کند؛ این وعده خدا است؛ این وعده خدا برای 1400 سال پیش نیست، برای الان هم نیست، بلکه از آن زمان است تا زمانی که قیامت برپا شود.

آیه دیگر «یا ایها الذین آمنوا، قوا انفسکم و اهلیکم نارا» ای اهل ایمان خودتان و خانواده خود را از آتش جهنم حفظ کنید؛ خانواده شما خبرگزاری‌ها مردم هستند، شما می‌توانید با خبرهای درست و رصدهای دقیق، خانواده خود یعنی مخاطبانتان را حفظ کنید، چون دستور خدا و وعده خدا است؛ خیلی‌ها به دنبال این هستند که دل آدم‌ها را خالی کنند و بگویند که دیگر نمی‌شود مؤمن بود.

در تحقق خارجی می‌بینید که فضای مجازی و اینترنت کشور را از فساد بمباران فرهنگ برهنگی و غربی می‌کند، اما در دل همین جامعه، حججی‌ها رشد می‌کنند، بنابراین معلوم است که اگر انسان بخواهد شیطان نمی‌تواند بر او مسلط شود؛ هرچند جوانان ما در دانشگاه‌های شریف، امیرکبیر و دیگر دانشگاه‌های مطرح کشور انقلابی هستند، اما برای بهتر شدن ارشد برق، هوش مصنوعی و آی‌تی را رها می‌کنند و به حوزه می‌آیند و با شهریه پایین زندگی می‌کند؛ این جوانان در دل همین فضای وحشتناک فرهنگی شد کرده‌اند؛ پس قاعده این است که اگر انسان بخواهد و خود را در دامن قرآن و اهل بیت عصمت و طهارت قرار دهد حفظ می‌شود.

حال در پاسخ به این سئوال شما که آیا فضای مجازی روی اخلاق جامعه طلبه‌ها هم اثر گذاشته است یا نه؟ آن‌هایی که سست عنصر باشند و نخواهند خود را حفظ کنند، طلبه یا غیر طلبه باشند دچار تفکر شیطانی می‌شوند؛ این نتیجه مربوط به این زمان هم نیست، در زمان‌های قبل هم به این صورت بوده است.

رسانه‌ها در کربلا علیه سید الشهدا کار کردند و گفتند این فرد خارجی است، علیه رسول خدا هم افراد زیادی را بسیج کردند؟ در شام معاویه و عمر عاص بسیج شدند و کار رسانه‌ای کردند تا جایی که وقتی حضرت علی (ع) به شهادت رسید همه تعجب کردند که مگر علی نماز می‌خواند که در مسجد کشته شد؟

این کار رسانه‌ای تاریخی است، منتها در محدوده خاص خود؛ آن وقت هم در کنار آن افراد که تحت تأثیر جو قرار می‌گرفتند، انسان‌هایی بودند که رشید و قد بلند در برابر این هجمه‌ها می‌ایستادند و با رشادت تمام مقاومت و مبارزه می‌کردند؛ این قصه الان هم تکرار می‌شود؛ همانطور که حججی‌ها و احمدی‌روشن‌ها با رشادت ایستادند، از اسلام دفاع کردند و به شهادت رسیدند.

توصیه من این است که خودمان را به قرآن بسپاریم؛ در روایت هم آمده است که وقتی ظلمت‌ها به شما رو آورد، علیکم بالقرآن و به اهل بیت عصمت و طهارت پناه ببرید؛ حوزه‌های علمیه در پناه قرآن و اهل بیت عصمت و طهارت هستند و مباحث اخلاقی این‌ها را احیا و به روز می‌کند، تا همیشه سر حال و مؤمنانه در مسیر حق و حقیقت و مقابله با ظلم و ظلمت حرکت کنند.

توصیه جدی من این است که همه جوانان خود را در معرض درس اخلاق‌هایی که معرفی کردم قرار دهند؛ در این درس اخلاق‌ها از قال الله، قال رسول الله و قال المعصوم گفته می‌شود؛ اگر کسی در این فضا قرار بگیرد، قطعاً این روایات و این فضای نورانی او را از خطاها، انحرافات و گناه‌ها حفظ می‌کند.

بویژه به طلبه‌ها تأکید می‌کنم که هیچ طلبه‌ای نباشد الا اینکه در هفته حداقل یکی از این درس اخلاق‌ها را شرکت کند. می‌دانم که درس‌های اخلاقی در مدرسه و جاهای مختلف هست، آن‌ها به جای خود، اما در سطح درس اخلاق‌هایی که عرض کردم شرکت کنند و خود را با آن بیمه کنند.

رسا ـ توضیحات بسیار خوبی درباره مباحث اخلاقی در حوزه ارائه فرموید؛ با توجه به این که در ایام دهه مبارک فجر و چهلمین سالگرد پیروزی انقلاب هستیم اگر اجازه بدهید قدری به خدمات متقابل نظام و حوزه در طول این سال ها بپردازیم.

مادر و ریشه و اساس این انقلاب از حوزه بوده است؛ در رأس آن حضرت امام خمینی (ره) معمار کبیر این انقلاب به شمار می‌رود و شخصیت‌هایی مانند شهید مطهری، شهید بهشتی و حضرت آیت‌الله خامنه‌ای که اطراف امام خمینی قرار داشتند و فرمایشات وی را در اقصا نقاط کشور منتشر کردند و باعث ساماندهی افراد زیادی شدند، از روحانیت بودند.

علت محدثه انقلاب امام و یاران امام بودند و البته مردم هم نقش اساسی در تشکیل این انقلاب داشتند؛ اگر مردم به فرمایشات و دستورات امام لبیک نمی‌گفتند به هیچ وجه انقلاب پیروز نمی‌شد؛ احزاب و گروه‌هایی بودند که به صورت خرد با رژیم پهلوی مبارزه می‌کردند، اما اما تا وقتی امام به میدان نمی‌آمد و اقشار مختلف را به میدان نمی‌آورد، هیچ کدام از آن‌ها نمی‌توانستند به نتیجه برسند. این اقشار مختلف بودند که پشت سر امام خمینی (ره) حرکت کردند و موج موج و فوج فوج به انقلاب پیوستند و سیلی شدند که دودمان ظلم و ستم را از بین بردند.

علت مبقیه، آنکه باعث بقای انقلاب شد، باز روحانیت و در رأس آن ولایت فقیه است؛ اخوان المسلمین بیش از هشتاد سال با ظلم حاکمان ظالم مصر مبارزه کرد، بعد از هشتاد و چند سال پیروز شدند اما انقلابشان بیش از یک سال دوام نیاورد؛ آن‌ها علت محدثه بودند، اما علت مبقیه نداشتند.

معماری حضرت امام خمینی (ره) برای انقلاب، مسأله ولایت فقیه بود که درس خارجش را در نجف ارائه کرد و شاگردان زیادی در درس وی با این تفکر شرکت کردند؛ جهان با نظامی مواجه شد که جدید بود و یک فقیه عادل جامع الشرایط عالم به زمان و مکان را در رأس خود دارد که نمی‌گذارد این انقلاب دچار اعوجاج و انحراف شود.

بزرگترین خدمت روحانیت به انقلاب بازی کردن نقش سدی در مقابل از بین رفتن این انقلاب بوده است؛ سدی که باعث شده است زحمات مردم و خون‌هایی که برای حدوث این انقلاب داده‌اند از بین نرود؛ مردم با دادن خون، آبرو و جوانانشان به دنبال تثبیت این انقلاب بودند تا دستخوش حوادث نشود و در اختیار مستکبران قرار نگیرد.

از ابتدای انقلاب مسائل بازرگان، بنی‌صدر، نوژه و چه و چه پیش آمد؛ بحث احزاب مختلفی که دنبال تجزیه کشور بودند، جنگ تحمیلی و مواردی از این دست مسائلی بود که روحانیت با رهبری امام خمینی (ره) به عنوان ولی فقیه آن‌ها را از بین برد و باعث ثبات انقلاب شد؛ بعد از امام هم نایب بر حقش در جای حضرت امام نشست، به دقت و با بصیرت تمام در حفظ این انقلاب و پیشبرد این انقلاب تلاش کرد تا جایی که این انقلاب و این کشور را به جایی رسانده است که در جهان مقتدر و سرزبان‌ها است.

تمام مستضعفان جهان چشم شان به این انقلاب و پیروزی‌های آن دوخته شده است؛ این انقلاب تکیه‌گاه مستضعفان جهان است؛ جمهوری اسلامی تکیه‌گاهی برای مسلمانان جهان است و همه می‌دانند تنها پناهگاهی است که می‌توانند از ظلم‌های منطقه‌ای یا جهانی به آن پناه برند.

مهمترین خدمت روحانیت به انقلاب، دوام انقلاب و جلوگیری از انحراف آن است؛ در هر جایی که حساس و مهم هست یک روحانی حضور دارد، در ارتش، سپاه، نیروی انتظامی، دانشگاه‌ها، دبیرستان‌ها و ادارات روحانیت حضور دارد و مراقب است که انقلاب از مسیر خود منحرف نشود؛ ائمه جمعه نقطه ثقل استان و شهر خود هستند؛ مردم را دور خود جمع می‌کنند و اگر خطری باشد از طریق تریبون نماز جمعه از واقع شدن این خطرات جلوگیری می‌کنند؛ این‌ها خدمات فرهنگی، دینی و مذهبی است.

روحانیت و حوزه‌های علمیه تنها پاسخگوی شبهات جامعه و جوانان است؛ جایی که پاسخ‌های عمیق و عالمانه را از طریق رسانه‌ها، رادیو، تلویزیون، مجله، کتاب، روزنامه و ابزارهای دیگر به این شبهات می‌دهد، اگر حوزه‌های علمیه و روحانیان نبودند به طور قطع این شبهات خیلی از جوانان را از پا در می‌آورد.

در اردوهای دانشجویی که دانشجویان ما با وهابیت روبرو می‌شدند و من همراهشان بودم، وهابیت شبهات خود را بر سر این بچه‌ها بمباران می‌کرد، وقتی دچار شبهه می‌شدند، تا صبح به من اجازه خواب نمی‌دادند و مدام سوال می‌کردند؛ پس از شنیدن جواب این شبهات آسوده می‌شدند و می‌گفتند که ما تازه می‌فهمیم که روحانیت یعنی چه؛ که اگر شما نبودید مغز ما را شستشو می‌دادند.

البته ما نتوانسته‌ایم جامع و کامل پاسخگوی نیازها باشیم، در این زمینه‌ها نقص داریم اما اگر همین اندازه هم نبود، به طور قطع انقلاب در همان روزهای آغازین خود به انحراف کشیده می‌شد و انقلاب خدشه‌دار می‌شد.

رسا ـ درباره خدمت نظام به حوزه توضیح دهید؟

نظام خدمات زیادی به حوزه کرد؛ عرصه‌های متعددی را برای حوزویان گشود؛ در زمان طاغوت تنها کارکرد حوزه ایام محرم و صفر در مساجد و تکایا و حسینیه‌ها بود و هیچ میدان عمل دیگری نداشت؛ الان تمام عرصه‌های موجود در اختیار حوزه‌های علمیه است که این به برکت نظام و انقلاب است.

در زمان شاه کسی اجازه نمی‌داد یک روحانی وارد دبیرستان شود و با جوانان گفت‌وگو داشته باشد، وارد شدن به دانشگاه، ارتش و مانند این‌ها امکان‌پذیر نبود؛ کسی اجازه نمی‌داد که روحانیت در سوریه، عراق و کشورهای دیگر حرف بزند؛ اما الان شیخ زکزاکی را می‌آوریم، اعتقادات ناب در اختیارش قرار می‌دهیم و او در بازگشت به کشور خود بیش از ده میلیون نفر را شیعه می‌کند.

این‌ها عرصه‌هایی است که برای حوزه‌های علمیه باز شده است و باید قدر این نعمت را بدانیم؛ نعمت نظام و انقلاب و اجازه فعالیت در هر عرصه‌ای که حوزه اراده کند قابل شکرگزاری است؛ باید این نعمت بزرگ انقلاب را که از خون صدها هزار شهید و زجر، اشک و آه پدران و مادران شهدا به ما رسیده است قدر بدانیم و شب و روز برای قرار گرفتن این انقلاب و نظام را در جای اصلی خود تلاش کنیم./836/گ403/ج